PRAVO NA ZAŠTITU I POŠTIVANJE PORODIČNIH ODNOSA I ZAJEDNIČKOG ŽIVOTA U SVAKODNEVNOM DRUŠTVU

                                

      

                         ŠTA PREDSTAVLJA PRAVO NA ZASNIVANJE PORODICE

Svaki građanin kao pojedinac ima pravo na sklapanje braka, zasnivanje porodice, poštivanja doma i prepiske. Pravo na Zasnivanje porodice je jedno od osnovnih ljudskih prava, zagrantovano međunarodnim ili domaćim dokumentima, i to u prvom planu odredbama Ustava Bosne i Hercegovine. Također, Ustav Bosne i Hercegovine sadrži odredbe o osiguranju ljudskih prava i osnovnih sloboda, odredbe o ljudskom intergritetu i dostojanstvu te načelo nediskriminacije.

Porodično pravo je grana prava koja se bavi uređenjem porodičnih odnosa koji nastaju između bračnih i vanbračnih drugova, između roditelja i djece, te drugih srodnika po krvi i usvojenju, te odnosa starateljstva. U tom smislu se porodično pravo može odrediti kao skup normi koje regulišu porodicu i odnose u cijelini. Porodica kao cijelina nema pravni subjektivitet, nego su subjekti prava njezini članovi.

Međutim, uprkos tome u okviru porodičnog prava postoje norme koje se odnose na porodicu kao cijelinu. Određeni porodični odnosi su zaštićeni u okviru normi krivičnog, građanskog , radnog i socijalnog prava. Sa tim u vezi naprimjer kršenje porodičnih odnosa, bigamija te zaključenje braka između bliskih srodnika predstavljaju krivična djela.

                                    Priroda porodičnog života

Prvo pitanje koje treba razjasniti u vezi sa pojmom porodični život u članu 8 je značenje koje je dato u riječi porodica. Pojam koji koristi Sud je tokom vremena razvijen u skladu sa stavovima Evropskog društva i veoma lako može da se razvija u svijetlu navika koje se stalno mijenjaju. Sud je u velikom broju primjera  u svojoj praksi naveo da pojam porodični život u članu 8 nije ograničen samo na porodice zasnovane na braku nego može da obuhvati i neke de facto odnose. U odlučivanju da li neki odnos može da se svodi na porodični život, niz činilaca može da bude relevantan, uključujući to da li par živi zajedno, trajanje njihove veze ili da li su pokazali privrženost jedno drugom tako što su zajedno rodili djecu ili na neki drugi način.

Fleksibilan pristup Suda uzima u obzir mnoštvo porodičnih aranžmana u državama članicama Evrope,, kao i implikacijeb njihove krize i pravaca u kojima se razvijaju. De fakto porodični život se priznaje po Konvenciji kao jednakom osnovu kao formalno uspostavljene veze. Činjenica da Sud odlučuje o postojanju porodičnog života od slučaja do slučaja, procjenjujući lične odnose koji postoje između stranaka znači da nije moguće pobrojati sve veze koje predstavljaju porodični život. U svakom slučaju ukoliko neka situacija ne bi potpadala pod pojam porodičnog života mogla bi lako da uživa zaštitu člana 8 iz ugla gledanja privatnog života.

                                      Životni ciklus porodice

Život porodice se tokom vremena odvija kroz specifične faze koji se zovu životni ciklusi porodice. Svaka faza razvoja porodičnog sistema ima svoje zadatke i izazove koje porodica treba da riješi i zadovolji kako bi funkcionalno prešla u narednu fazu životnog ciklusa. Ti zadaci i izazovi se mogu nazivati razvojne krize. Svaka faza testira funkcionalnost porodice. Po završetku jedne životne faze dolazi do destabilizacije sistema. Da bi se prešlo u narednu fazu, pred porodicu se stavlja zahtjev za promjenom, prilagođavanjem, zatim mijenjanjem strukture i organizacije u odnosu na njene potrebe, potrebe svakog člana posebno, a i potrebe okoline. Porodica dakle prolazi kroz sljedeće životne cikluse.

1. Početna porodica- Sklapanje braka i učenje partnera da fukcionišu što znači uspostavljanje granica prema roditeljskim porodicama, uspostavljanje granica prema spoljnom svijetu, uspostavljaju se kompromisi.

2. Porodica sa malim djetetom obuhvata trudnoću, rađanje prvog djeteta i period predškolskog uzrasta prvog djeteta. Porodica može maksimalno da stimuliše ili inhibira razvoj. Može da podstiče pozitivno ponašanje,da preusmerava negativno i stimuliše nove obrasce, ali i da blokira buduću adaptaciju djece. U modernoj porodici u kojoj oba roditelja rade, borba se najčešće vodi oko toga ko će preuzeti poslove i odgovornost oko djece. Tradicionalna porodica je podsticala da majke preuzmu odgovornost za odgajanje djece. Rodiiteljstvo je snažan regenerator razvoja i jedna od najljepših ali i najzahtjevnijih obaveza u pravu čovjeka.

3. Porodica sa predškolskim djetetom traje do polaska djeteta u školu. Ovo je bitna faza za psiho- seksualni razvoj djece. Psihoanalitičari smatraju da se u ovoj fazi razriješavaju konflikti sa istospolnim roditeljem u borbi za roditelja suprotnog spola. Ova faza može da aktivira neriješene slične probleme i kod roditelja uzrokuje probleme vezane za roditeljstvo ali i da aktivira bračne probleme koji nisu bili vezani u prethodnom periodu.

4. Porodica sa adolescentom je period od ulaska djeteta u pubertet do odlaska djeteta iz kuće. Buran period u kojem i porodica ulazi u nov proces reorganizacije. Roditelji više nisu autoriteti i adolescenti otvaraju porodicu za čitav niz novih vrijednosti- uvode nove prijatelje, novu muziku, donose nove stavove i slično. Adolescenti teže nezavisnosti i samostalnosti, u ovoj fazi se često dešava i pobuna protiv roditelja  ali to je gotovo uvijek na koji adolescenti razvijaju svoj identitet. Nerijetko se roditeljima u ovoj fazi dešavaju krize srednjeg doba koje mogu da rezultiraju preuređenjem odnosa u braku ali i razvodom.

5. Rasturanje porodice odlazak djece od roditelja je normalan proces. Način na koji mladi čovjek napušte porodicu u velikoj mjeri određuje njegov budući život sposobnost za brak, porodicu, druženje i profesionalni rad. U nekim porodicama ova faza se doživljava kao period uživanja u kojem roditeljski par može da se posveti sebi i svojim hobijima a kod drugih ovaj period stvara osjećaj praznine i gubitka, dovodi do depresije partnera ili čak do dezintegracije.

6. Postroditeljska porodica je sindrom praznog gnijezda. Situacija je teža kada se u ovom stadijumu izgubi partner ili kafda se ne može realizovati u ulozi bake ili djeda.

7. Porodica u starijoj dobi je period smanjenja ekonomskih prihoda, opadanja funkcionalnih sposobnosti zbog starosti i pojava bolesti. Mnogo se delikatnih odnosa donosi u ovoj fazi ko i kad će gdje njegovati ostarjele roditelje.

                             Funkcionalna i disfunkcionalna porodica

Pojam funkcionalna porodica se u psihologiji koristi da bi se objasnili odnosi koji definišu zdrave porodične odnose među članovima. Također ovaj pojam se koristi kao zamjena za srećnu porodicu jer doživljaj sreće je nešto što je subjektivno i što se teško generalizuje. Funkcionalan porodični odnos je onaj koji obezbjeđuje da budemo blisko povezani, ali dozvoljava da možemo funkcionisati i kao različiti, posebno i drugačije od ostalih. Dakle postoji i dovoljan nivo povezanosti i individualnosti. Porodica odnosno njezini članovi imaju problem u međusobnom funkcionisanju kada pretjerano naglašavaju povezanost ili pretjerano vrijednuju odvajanje. U prvom slučaju ne dozvoljavaju diferenciranje tj. odvajanje i ne pružaju podršku individualnosti. Ovakav tip odnosa se naziva Simbioza odnosno prejaka psihološka međuzavisnost članova. U drugom slučaju kad članovi porodice funkcionišu pretjerano individualno, oni se uglavnom ne osvrću na porodičnu zajednicu i gube osjećaj povezanosti, prednost daju sopstvenim potrebama i često idu na štetu svoje porodice.

A šta bi zapravo predstavljala Disfunkcionalna porodica. Disfunkcionalna porodica je ona koja ne zadovoljava navedene uslove odnosno ona koja ne dozvoljava da istovremeno postoji bliskost i razlikovanje. Kao što je već navedeno, kada postoji pretjerana bliskost bez razlikovanja članovi se potpuno stapaju međusobno te gube lične granice. A kada je dominantan stil razlikovanja bez bliskosti, članovi imaju osjećaj izolovanosti i tako fukcionišu. Oba navedena porodična stila su nezdrava jer predstavljaju otpor zdravom komuniciranju u porodici. Kontakt odnosno komunikacija se dožiivljavaju kao zastrašujući i nezdravi, svjesnost o sebi ili drugima je siromašna ili blokirana. Gledano iz psihoterapijskog savjetodavnog ugla, tokom procesa se radi na tome da se dinsfukcionalni porodični obrasci polako mijenjaju u funkcionalne, za šta porodica mora biti dovoljno motivisana da uradi.

             Da li su brak i zajednički uslovi neophodni da se ustanovi postojanje zajedničkog života

Postojanje zakonitog i stvarnog braka je dovoljno da pokrene zaštitu člana 8 Konvencije o ljudskim pravima. Nasuprot tome, to znači da su brakovi iz koristi, na primjer oni sklopljeni da bi se izigrala pravila o useljenju ili da bi se dobilo državljanstvo, izvan opsega člana 8.  Mada jeste dovoljan, zakonit brak nije neophodan da bi postojao porodični život, odnos između majke i njezinog djeteta je zaštićen Konvencijom bez obzira na bračno stanje majke. Pojam porodičnog života obuhvata, čak i kada ne postoji zajednički život, vezu između djeteta i njegovog roditelja, bez obzira na to da li je ta veza zakonita. Mada se kasnijim događanjima te veza može prekinuti to postoji samo u zakonom predviđenim slučajevima.

To znači da je pronađeno kao što su one proizilaze iz kašnjenja u priznavanju djeteta od strane oca, propusta oca da dijete novčano pomogne, ili odluke oca da ostavi dijete kod rođaka, kada se peseli u zemlju ugovornicu Konvencije, predstavljaju takve okolnosti koje kao takve ne okončavaju nužno porodični život. Kada se pojave takvi slučajevi, Sud razmatra mogući porodični život, uzimajući u obzir postojeće, a često i prethodne okolnosti kao što su piroda odnosa između djetetovih roditelja, njihov porodični plan, okolnosti porodične krize kao i emotivnu povezanost sa djetetom.

                Da li su krvne veze neophodne ili dovoljne da bi se utvrdio porodični život

Postojanje biološke veze između roditelja i djeteta neće ipso facto predstavljati porodični život. Slično tome, odsustvo biološke veze neće automatski spriječiti odnos da potpadne pod pojam porodice. Mada je Sud odlučio da usvoji pristup biološka a ne društvena realnost istina je da je samo jedan put našao da porodični život postoji između onih lica koja nisu krvno povezana. Osnovni stav Suda jeste da postojanje biološke veze bez drugih pravnih ili činjeničnih elemenata koji ukazuju na druge bliske lične veze, neće biti dovoljno da obezbijedi zaštitu člana 8 Konvencije o ljuskim pravima.

                               Kada Porodični život prestaje

Jednom kada su uspostavljene, porodične veze mogu biti prekinute raznim događanjima, mada to može da se dogodi u izuzetnim okolnostima. To je posebno slučaj kod usvojenja i protjerivanja odnosno izbacivanja. Prema praksi Suda, sljedeći događaji ne mogu da sami po sebi automatski okončaju poodični život. To može da se dogodi u sljedećim slučajevima kao što su 

 -razvod braka

- prekid zajedničkog života, također nakon protjerivanja

 -odluka da se dijete da pod staranje

- usvajanje

                              KRIZE PORODICE U SAVREMENOM DRUŠTVU

Svaka porodica danas prolazi kroz određene krize ili promjene koji mogu dovesti do narušavanja porodičnih odnosa. Dakle, u svakoj porodici postoje promjene koje izazivaju tu neravnotežu i dovode do disfunkcionalnosti porodice.

                                  Promjene u porodici

Najbitnije promjene koje se dešavaju u sferi svake porodice su sljedeće

- Proširene porodice i druge grupe gube utjecaj

- Opća tendencija slobodnog izbora bračnog partnera

- Sve veća prava žena prilikom donošenja odluka u porodici

- Pojavljuje se i opća tendencija proširenja prava djece

Opći pokazatelji krize u svakoj porodici su sljedeći

  - povećana stopa razvoda brakova

 - porodice sa jednim roditeljem

   -nova kriza i usvajanje

- nasilje u porodici

 - seksualna zloupotreba djece i incesti

 vanbračna zajednica

istospolne zajednice

                                      Razvod braka

U savremenom društvu jako je povećana stopa razvoda brakova. Pri tome je važno spomenuti i postojanje regionalne uslovljenosti u kontekstu ovog problema. Postoje različiti faktori koji dovode do razvoda braka. Danas je mnogo veća tolerancija po pitanju razvoda braka tako da parovi ne oklijevaju da prekinu bračni odnos od kojeg nemaju nikakve koristi, bez da će biti izloženi osudi društva. Sa druge strane, razvod braka jako utiče na život djece. Često je popračen emocionalnom prazninom. Parovi koji često odluče da se razvedu obično traže savjet od drugih, prave poređenja, pokušavaju da zamisle kako će sve proteći, kako će djeca patiti i slično. Teško je predvidjeti djelovanje razvoda na djecu jer na proces njihovog prilagođavanja novonastaloj situaciji djeluje mnogo faktora kao što su obim sukoba roditelja prije samog razdvajanja, starost djece, postojanje braće i sestara, viđanje roditelja nakon razvoda i slično. Istraživanja su pokazala da djeca često doživljavaju emocionalne stresove nakon razvoda roditelja. Sigurno je da je proces razvoda braka jedan od najstresnijih događaja u životu, nakon smrti člana porodice.

                               Porodice sa jednim roditeljem

U današnjem društvu suočeni smo sa činjenicom da veliki broj brakova u BIH završava razvodom, tako da su danas porodice sa jednim roditeljem sve brojnije. Do nastanka porodice sa jednim roditeljem nastaje usred smrti, razvoda braka, napuštanje porodice od strane jednog roditelja, vanbračno rađanje i slično. Ovaj tip porodica može biti od samog početka, ukoliko se majka odluči za ovakav tip porodičnog života, ali kasnije u zavisnosti od uzroka mogu postati kao takve. Jednoroditeljstvo je izloženo većem socijalnom pritisku, jer staranje o djetetu stavlja pred roditelja povećane financijske, materijalne i emocionalne zahtjeve, što je još izraženije u većoj mjeri ako nema podršku oba roditelja. Zbog prevelikog npora a i obaveza kod kuće, a u izraženijoj potrebi obezbijeđivanja egzistencije djetetu dolazi do većeg psihičkog tereta odgovornosti u odnosu na porodice sa oba roditelja. Mnogi ljudi ne žele da ostanu u ovoj poziciji, ali ima sve više onih koji se upuštaju u rađanje i usvajanje djece ne očekujući nikakvu podršku supruga ili partnera. Odrastanje djeteta u jednoroditeljskoj porodici i razvojne promjene koje nastaju u takvom okruženju mogu sa sobom nositi brojne probleme. Možemo reći da su nevjerstvo bračnog partnera, nedostatak komunikacije, financijski problemi, nasilje u porodici neki od razloga koji dovode do razvoda braka i stvaranje jednoroditeljskih porodica.

                                        Nasilje u porodici

Jedan od problema svakim danom sve prisutniji, sa kojim se susreće savremena porodica, jeste problem nasilja. Nasilje u porodici možemo definisati kao fizičko zlostavljanje jednog ili više članova porodice. Prema istraživanju obično su žrtve nasilja djeca mlađa od šest godina. Na drugom mjestu po učestalosti dolazi nasilje nad ženama.

Porodice su okružene nasiljem kako unutar samih porodica, tako i nasiljem u neposrednom okruženju. Nasilje unutar porodica karakteristično je za sva savremena društva bez obzira na njihovu ekonomsku i cjelokupunu razvijenost.

Istraživanja i izvještaji međunarodnih organizacija za brigu o porodici i djeci i nevladinih organizacija za zaštitu ljudskih prava, ukazuju na visok stepen nasilja unutar savremenih porodica u svim sredinama, posebno u nerazvijenim zemljama i zemljama u tranziciji, kao i društvima u kojima dominira tradicionalni sistem vrijednosti.

Kao najčešći nasilnik označava se muž, odnosno otac u porodici. U mnogim tradicionalnim porodicama nasilje muža nad ženom smatra se normalnim načinom komunikacije među partnerima.

Ono što se u razvijenom i demokatskom društvu smatra kao kršenje ljudskih prava, u nerazvijenim i tradicionalnim društvima se toleriše kao stan porodičnih odnosa i vaspitanja, a riječ je o blagonaklonom odnosu  pravnih institucija pema domaćem nasilju. Posebnu težinu ovim podacima daje činjenica da je takav visok stepen nasilja nad ženom u porodici prisutan u urbanim i ruralnim sredinama, u tadicionalnim i savremenim sredinama i sistemu vrijednosti. 

U savremenim uslovima sve češće susrećemo i oblike nasilja djece nad roditeljima. Riječ je uglavnom o odrasloj djeci. Uzroci tog nasilja su različiti osjećaj tjeskobe u porodici, sukob oko odrastanja, odgovor oko porodičnih obaveza, odgovor na različite zabrane, materijalna situacija, kriminal, alkoholizam, narkomanija i slično.

Raspon nasilja koji čine djeca nad roditeljima je veoma širok. Od zanemarivanja i zapostavljanja starih i nemoćnih roditelja, preko iskorištavanja njihove blagonaklonosti, financijskih sredstava i materijalnog bogatstva do monstrouznog ubistva.

                                      Vanbračna zajednica

Vanbračna zajednica je savremenom društvu alternativa braka u njenom tradicionalnom značenju. Danas se kaže da je Vanbračna zajednica zapavo zajednica života žene i muškarca koja je zasnovana na faktičkim a ne pravnim putem. Kao jedan od uzroka nastanka jednoroditeljskih porodica je vanbračno rađanje, koje govori o širenju kohabitacije i dezinstucionaliciji porodice. Na ovu pojavu se gleda negativno, mada ne u tolikoj mjeri u kojoj je to bilo ranijih godina. Danas je primjetno povećan broj vanbačnih rađanja koji je registovan u svim zemljama Evrope pa tako i U BIH. Najveći dio vanbračnih rađanja registrovan je kod ženskog stanovništva bez školske spreme. Povećanjem obrazovanja smanjuje se i zastupljenost vanbačnih rađanja, koja je najniža upravo kod visokoobrazovanih žena. Međutim, danas se sve više visokoobazovanih žena odlučuje za vanbračno rađanje. Danas žene sve više vremena ulažu u sebe i u svoju karijeru  i to sve češće čine same ili u vanbračnim zajednicama.

                                   Istospolna zajednica

Istospolne ili homoseksualne zajednice su zajednice pripadnika istog spola, zasnovane na spolnim i osjećajnim odnosima. Također, to mogu biti i zasnovane porodice i također i roditeljstvo kada su oba roditelja istog spola. Osporavanje prava na roditeljstvo osobama homoseksualne ili biseksualne orijentacije neprihvatljivo je sa više aspekata gledanja i to prije etike, ali i prema odredbama Konvencije o ljudskim pravima. Istraživanja su pokazala da se u svakom pojedincu nalaze očinske i majčine crte, te da će dijete moći naći oboje čak i ako su osobe istog spola.

U  mnogim državama svijeta kao što su Austrija, Belgija, Danska LGBT osobe mogu postati roditelji putem posvojenja, potpomugnute oplodnje ili surogat majčinstvom. U Hrvatskoj roditelji homoseksualne orijentacije mogu imati dijete samo ako su ga dobili iz prijašnje hetereseksualne veze ili braka. Djecu mogu usvajati samo ako su samci, što znači da su dodatno diskriminirinani u teškom postupku usvajanja djeteta. Negativni stavovi o LGBT porodicama su široko rašireni, za razliku od heteroseksualnih porodica i njihove djece, porodice sa homoseksualnim roditeljima često su izložene predrasudama i diskriminaciji.

                                   BUDUĆNOST PORODICE

Proces transformacije u savremenoj porodici je činjenica koja je vidljiva u svakoj sferi društva, a koja se odražava na osnovne funkcije porodice. Kroz historiju, autori su pokušavali da na različit način naprave klasifikaciju osnovnih funkcija porodice.

Biološko seksualna i reproduktivna funkcija porodice u savremenom društvu jestedoživjela strukturalne promjene i izazove, ali porodica se i dalje javlja kao mjesto gdje se realizuju spolni nagoni i potreba za reprodukcijom. U samoj strukturi ove porodice ekonomska funkcija i funkcija pružanja zaštite poprima novu dimenziju, jer postaje potrošačka, a ne proizvodna zajednica.

Nakon svega prethodno navedenog možemo zaključiti da je tradicionalna porodica sve više ugrožena, što u prilog govori činjwnica njene ubrzane transformacije. U tom procesu transformacije mnogo je uticala redukcija porodice od samog društva. Tako danas sve češće društvo preuzima fukncije koje su u prošlosti bile porodične.

Danas se sve više nameću i prihvataju brojne alternative porodici u sklopu kojih će njeni članovi ostvariti zajednički život. Jednako tome  negativni oblici kao što su porodično nasilje postaju sve izraženiji u društvu, kao i drugi negativni oblici poput socijalnog siromaštva, ali i sve raširenije peedofilije, alkohola, droge i slično. Sa obzzirom da je porodica predstavljala veliki oslonac društvenog života i porodičnih odnosa, ona bi trebala imati podršku cijelog duštva, prije svega povoljnije društvene klime.

Što se tiče budućnosti porodice u savremenom društvu, bez obzira na krizu koju je prouzrokovala ubrzana transformacija ona će opstati, a najvjerovatnije da će se povećati broj njenih članova koji će sklapati brak jednom i zauvijek.

Porodica je samim tim ostala temeljna institucija društva a njezina uloga je nezamljenjiva u zaklljučivanju braka, reprodukciji, odgoju i socijalizaciji kao i usvajanju sistema vrijednosti.

                                                                                                        Pisao

                                                                                              Tarik Osmanhodžić